Ίσως να μην υπάρχει μέρα και στιγμή, πρωί ή απόβραδο που να μην σκοντάφτεις σ’ ένα σάπιο φρούτο λαϊκισμού. Εκεί στα «πρωινάδικα», στα «μεσημεριανάδικα», στα τηλεπαιχνίδια που υπόσχονται εκατομμυριούχους, στις πύλες του διαδικτύου, στην αγορά και στα αμφιθέατρα, στα στέκια ψυχαγωγίας, ακόμα και στα βουλευτικά έδρανα.
Ο λαϊκισμός άπειρες φορές έχει καταδυναστεύσει ιδέες, κινήματα πολιτικά, καλλιτεχνικά ρεύματα και συμπεριφορές. Και είναι γεγονός πως το στασίδι που έχει πιάσει στο ευρύ πολιτικό φάσμα μας επιτρέπει να μιλάμε για δεξιό, ακροδεξιό, κεντρώο, ακόμα και για αριστερό λαϊκισμό.
Ο λαϊκισμός είναι πράγματι «πολιτική ιδέα και πολιτική δράση που θέλει να αντιπροσωπεύσει τις επιθυμίες και τις ανάγκες του απλού λαού» όπως γράφουν τα λεξικά;
Τι είναι πρακτικά ο λαϊκισμός;
Πόσες φορές από την πληθώρα των θεμάτων ξεχωρίζει σκόπιμα το πιο ευτελές και ανώδυνο ακόμα και το κατασκευασμένο και σερβίρεται ως λαϊκή πανάκεια;
Πόσες φορές ψευτοδιλήμματα έχουν διχάσει και ξεστρατίσει από τα υπαρκτά;
Πόσες φορές οι «εχθροί και οι φίλοι», οι «ταραξίες και οι φιλήσυχοι», οι «γηγενείς και οι αλλόθρησκοι», οι «ακραίοι και οι νουνεχείς» έχουν επιλεγεί από τον «χαρισματικό» ηγέτη προκειμένου να επιβληθεί σαν σωτήρας και προστάτης;
Πόσες φορές εκείνη η αμεσότητα της δημαγωγίας, εκείνο το χάϊδεμα των αφτιών εξασφάλιζε την εύνοια και τη μακροημέρευση της εξουσίας;
Ο λαϊκισμός είναι φαινόμενο της νεωτερικής εποχής ή χάνεται στα βάθη της ιστορίας;
Πόσο λαϊκιστής υπήρξε π.χ. ο Θίοντορ Ρούζβελτ, πόσο ο Αδόλφος Χίτλερ, πόσο ο Περόν, πόσο ο Ν. Τραμπ, πόσο ο Α. Παπανδρέου, πόσο μίμος ο Α. Τσίπρας;
Γιατί ο λαϊκισμός έχει αυτή την εντυπωσιακή ικανότητα να κινητοποιεί το πλήθος, να το κάνει να νιώθει «βασιλιάς»;
«Every man a king» (κάθε άνθρωπος βασιλιάς) ήταν το σύνθημα ενός λαϊκιστή αμερικάνου πολιτευτή και κυβερνήτη της Λουιζιάνας του Χιούι Λονγκ.
Ο λαϊκισμός μπορεί στ’ αλήθεια να λειτουργήσει χειραφετητικά ή πρέπει να αποκλειστεί κατηγορηματικά; Μπορεί να έχει σχέση με αριστερά, επαναστατικά και κομμουνιστικά προτάγματα; Τι λέει επ’ αυτού η πρόσφατη πολιτική ιστορία;
Η συνεχής αναφορά στο λαό σε βαφτίζει αυτόματα επαναστάτη; Είναι εκ προοιμίου ο λαός αυτενεργής συλλογικότητα που δεν της δίνονται τα μέσα για να εκφραστεί;
Ο λαϊκισμός «μπορεί να ριζοσπαστικοποιήσει τη δημοκρατία» όπως διατείνονται πολλοί μελετητές του; Πόσο «ριζοσπαστικοποίησαν» τη δημοκρατία στην Ελλάδα οι κυβερνήσεις του Πασόκ και του Σύριζα, πόσο οι Podemos στην Ισπανία, πόσο το Κίνημα Πέντε Αστέρων (M5S) στην Ιταλία;
Ο λαϊκισμός ανέκαθεν έπαιζε ένα ρόλο, εκείνον του στοργικού πατέρα. Αυτός ο πατέρας που υπόσχεται μέριμνα και πρόνοια για τους αδύναμους και τους αδικημένους. Αρκεί αυτοί να του αναθέτουν εν λευκώ την εξουσία.
Αυτός ο ‘’λαϊκός’’ πατέρας θέλει παιδιά του και τα μεσαία στρώματα, τους πολυάριθμους μικροαστούς που λόγω κρίσης στριμώχνονται. Αυτά τα παιδιά που είναι ελεύθεροι επαγγελματίες, επιστήμονες, μεσαίοι και μεγάλοι αγρότες, εγνωσμένοι καλλιτέχνες κλπ, που πρέπει επιτέλους να πάψουν να πληρώνουν φόρους και να αφεθούν στην αυτόματη ρύθμιση της «ελεύθερης οικονομίας».
Το λαϊκιστικό δεν είναι το λαϊκό. Το λαϊκό και το ταξικό έχουν συμπαγή οντότητα, έχουν στοιχεία ταυτότητας και συνείδηση ταυτότητας, ο περιστασιακός λαϊκισμός δεν έχει.
Το λαϊκό και το ταξικό διαθέτουν σημεία αναφοράς και όχι θολές ρητορικές όπως ο λαϊκισμός. Διαθέτουν αίσθηση κοινότητας και προπαντός συνείδηση του ιστορικού χρόνου. Το λαϊκό αποτελεί ενιαία ολότητα, ο λαϊκισμός θέλει αθύρματα, τεμαχισμένες μερικότητες εσωτερικές διασπάσεις και διαιρέσεις.
Το σώμα το λαϊκό, το μεγάλο σώμα της εργατικής τάξης είναι ενιαίο, δεν είναι σπαράγματα ραγισμένα σε αντιπαλότητες. Και χρέος του λαϊκού κινήματος, χρέος ενός κινήματος λαϊκού διαφωτισμού να σταματήσει την απώλεια του αυθεντικού και ριζικού λαϊκού στοιχείου με θέσεις και προπαντός με δράσεις.
Η λαϊκότητα έχει αναφορά στην πολιτική όταν εκφράζει τη συμμετοχή, την καθοριστική παρουσία του λαού στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας, την καλλιέργεια και ανύψωσή του σε καθοριστικό ιστορικό υποκείμενο.
Λαϊκισμός σημαίνει επίφαση λαϊκότητας, μίμηση της λαϊκής συμπεριφοράς, σημαίνει παραπληροφόρηση και προπαγάνδα, εκμετάλλευση του φόβου και της ανασφάλειας.
Δρα με την κολακεία και την κινδυνολογία, επικαλείται το τραυματισμένο συναίσθημα και αποφεύγει την επιχειρηματολογία.
Ο κίτρινος τύπος, η μαζική κουλτούρα, η εμπορευματοποίηση και το θέαμα της ανθρώπινης δυστυχίας αποτελούν όπλα του λαϊκισμού. Εισβάλει στην τέχνη επικαλούμενος τις απλοϊκές φόρμες, μετατρέπει τη λαϊκή τέχνη σε φολκλόρ, πουλά και αγοράζει το λαϊκό τραγούδι, επιβάλει το star-system, προωθεί το κακέκτυπο, το κιτς και το εφήμερο. Αποξενώνει από τη λόγια και τη λαϊκή παράδοση τη μεγάλη λαϊκή μάζα.
Ο λαϊκισμός παράγει μαζανθρώπους, μίμους και ξενομανείς. Η γνήσια λαϊκότητα παράγει παιδεία και αυτογνωσία, αισθητική αγωγή και δημιουργική σύνδεση με τη λαϊκή παράδοση.
Ο λαϊκιστής θέλει το λαό πελάτη του που αγοράζει μόνο απ’ αυτόν, λαϊκότητα σημαίνει λαό παραγωγό. Είναι η χειρότερη εκδοχή του λαϊκισμού να κολακεύεις το κοινό είτε είσαι πολιτικός είτε καλλιτέχνης. Και είναι αλήθεια ο λαϊκισμός που παράγουν τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο φτάνει και περισσεύει. Εδώ και χρόνια «δεν χρειάζονται πια τα τανκς γιατί υπάρχει η τηλεόραση».
Ο λαϊκιστής ηγέτης θέλει το λαό χειροκροτητή και κλακαδόρο. Και θέλει αυτός ο λαός να τον βλέπει και να τον θαυμάζει.
Όμως,
«Λαός δεν είναι αυτό που βλέπετε, είναι πολιτεία.
Θα τονε βρείτε δουλευτή κι αγωνιστή σε κάμπο,
σε θάλασσα, σε φάμπρικα, σε κάτεργα, σε τάφους.
Αυτός πατρίδα κι ανθρωπιά, το σήμερα και τ’ αύριο
και το μεγάλο χτες»
γράφει ο μεγάλος λαϊκός βάρδος Κ. Βάρναλης.
