Για τα Ψαρά η «επίσημη ιστορία» έχει λίγες αράδες: η πατρίδα του Κανάρη, οι πυρπολητές, η «ολόμαυρη ράχη» του Σολωμού στο ποίημα για την καταστροφή τους. Όμως η ιστορία των Ψαρών είναι πολύ περισσότερα, μια αλυσίδα συναρπαστικών καταστάσεων μιας «άλλης Ελλάδας». Ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελεί το θέμα των προσφύγων. Πρόσφυγες στα Ψαρά, αλλά και οι Ψαριανοί ως πρόσφυγες, μετά την καταστροφή του νησιού τους.
Ο μικρός βράχος στη μέση του Αιγαίου στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ψύρα ή Ψιρύη, ο πρώτος που τη μνημονεύει ο Όμηρος: «Αν παραπάνω από τη Χίο τη βράχινη θα βγούμε, προς την Ψυριά…». Κατοικήθηκε και ερημώθηκε πολλές φορές. Κατά τον 17ον αιώνα άρχισε να κατοικείται και πάλι από Έλληνες. Οι νέοι αυτοί κάτοικοι κατάγονται από την Εύβοια, Θεσσαλία, Ήπειρο, Χίο και από άλλα μέρη της ηπειρωτικής και νησιώτικης Ελλάδας.
«Κατά τις παραδόσεις λοιπόν, οικογένεια Ελλήνων μη δυνάμεναι να υποφέρουν την τυραννίαν των Τούρκων εις την Εύβοιαν, Θεσσαλομαγνησίαν και εις άλλα διάφορα μέρη της Δυτικής Ηπείρου, ανεχώρησαν κατά καιρούς εκείθεν δια να μεταβώσιν εις Μ. Ασίαν, όπου η τυραννία των Τούρκων υπήρχεν ελαφρότερα και από ενάντιους ανέμους ελιμενίσθησαν εις Ψαρά προτιμήσασοι να μείνωσιν εις την ξηράν νήσον ελεύθεροι, παρά να υπάγωσιν εις ελαφρότερον ζυγόν ως την Μικράν Ασίαν» ανάφέρει ο Νικόδημος στο «Υπόμνημα της νήσου Ψαρών».
Τα Ψαρά θα γίνουν ένα μικρό απόρθητο φρούριο με ισχυρή ναυτική παρουσία. Συμμετείχαν στην επανάσταση του 1770, οι πιο γνωστοί καπετάνιοι ήταν ο περίφημος Βαρβάκης κι ο Μακρής. Οι Ψαριανοί είχαν οπλίσει καταδρομικά πλοία με τα οποία, σε όλη την προεπαναστατική περίοδο προξενούσαν στους Τούρκους ανυπολόγιστες καταστροφές. Δεν περιορίζονται μόνο στα παράλια, αλλά έκαναν και αποβάσεις και προχωρούσαν στο εσωτερικό της Τουρκίας αρπάζοντας κανόνια και άλλα πολεμοφόδια απ’ τα οποία είχαν ανάγκη για την οχύρωση και ασφάλεια του νησιού.
Πρέπει να αναφέρουμε πως ενώ τα άλλα ναυτικά νησιά, όπως την Ύδρα και τις Σπέτσες, τα κυβερνούσαν οι μεγαλοεφοπλιστές σε αγαστή συνεργασία με τον Καπουδάν Πασά, τα Ψαρά είχαν δημοκρατική διοίκηση. Κάθε Μάρτη γινόταν συνέλευση από την οποία εκλέγονταν 40 αντιπρόσωποι, όλων των τάξεων: Καραβοκύρηδες, καπεταναίοι, έμποροι, παρτσινέβελοι (βαρκάρηδες) και μαρινάροι (ναύτες). Αυτοί κλείνονταν σε ένα σπίτι και δεν έβγαιναν αν δεν εξέλεγαν τους 4 δημογέροντες. Η μεγάλη σφραγίδα του νησιού ήταν χωρισμένη σε 4 κομμάτια και κάθε δημογέροντας έπαιρνε από ένα. Κάθε απόφαση λοιπόν απαιτούσε ομοφωνία. Εντυπωσιακό, αν αναλογιστούμε πως μιλάμε για τα τέλη του 18ου αιώνα, σε έναν ξερόβραχο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εξηγεί, σε μεγάλο βαθμό, και το πώς στάθηκαν απέναντι στους πρόσφυγες.
Το ελεύθερο νησί ήταν φυσικό να ελκύει πρόσφυγες. Στα Ψαρά καταφεύγανε και έβρισκαν προστασία και ασφάλεια κατατρεγμένοι από τους Τούρκους Έλληνες πατριώτες. «Επειδή είχον ευταξίαν επί της Νήσου των συντάχθησαν πολλοί Έλληνες πρόσφυγες από τας καταστραφείσας πόλεις και από αλλά διάφορα μέρη του τουρκικού κράτους˙ τους περιποιήθησαν δε όπως η φιλανθρωπία και η χριστιανική αγάπη υπαγόρευε», ( Νικόδημου, «Υπόμνημα»).
Το πιο σημαντικό ήταν φυσικά πως το νησί το προστάτευε ο στόλος των Ψαριανών. Σε πολλές περιπτώσεις, κατά την επιστροφή τους από τις καταδρομές, εκτός από τα λάφυρα έφερναν μαζί τους και τους Έλληνες κατοίκους των περιοχών που λεηλατούσαν για να τους σώσουν από τα αντίποινα και την σφαγή. Σ’ όλους αυτούς τους πρόσφυγες έδειξαν αγάπη, αλληλεγγύη και φιλανθρωπία απεριόριστη. Όλες οι μικρές εξοχικές οικείες είχαν παραχωρηθεί από την Βουλή των Ψαρών για την στέγαση των προσφύγων. Υπολογίζεται πως από τις αρχές του 19ου αιώνα ως την καταστροφή είχαν περιθάλψει πάνω από 100.000 πρόσφυγες. Το 1824, όταν έγινε η καταστροφή των Ψαρών, υπήρχαν στο μικρό αυτό νησί περίπου 23.000 πρόσφυγες, οι Ψαριανοί υπολογίζονταν σε 7.000.
Ενδεικτική της νοοτροπίας των Ψαριανών ήταν η στάση τους απέναντι στους πρόσφυγες της Χίου, μετά τη μεγάλη σφαγή του 1822. Όσοι είχαν γλυτώσει συγκεντρώθηκαν στα δυτικά παράλια του νησιού. Οκτώ πολεμικά πλοία Ψαριανά και δυο πυρπολικά με στρατιωτική δύναμη διακοσίων ανδρών έφτασαν στην Βολισσό και άρχισαν την παραλαβή και μεταφορά όλων των συγκεντρωμένων κατοίκων της Χίου. Όλοι οι άμαχοι διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν στα Ψαρά. Οι Ψαριανοί έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον προσφέροντας στέγη, τροφή και ενδύματα. Ιδιαίτερη φροντίδα και περιποίηση έδειξαν προς τους ασθενείς. Επειδή όμως από το μεγάλο πλήθος υπήρχε κίνδυνος επιδημίας, η Βουλή των Ψαρών με δικά της πλοία και έξοδα μετέφερε τις οικογένειες αυτές στα νησιά των Κυκλάδων και στην Πελοπόννησο.
Τον Ιούνιο του 1824 η Οθωμανική αυτοκρατορία θα επιτεθεί με τεράστιες δυνάμεις σε έναν ξερόβραχο. Ο θρύλος λέει πως ο Σουλτάνος Μαχμούτ ζήτησε να του δείξουν στον χάρτη πού είναι αυτά τα Ψαρά που είχαν γίνει μύθος. Όταν του έδειξαν μια κουκίδα στο Αιγαίο απλά έξυσε με το νύχι τον χάρτη. Οι επιτελείς του κατάλαβαν, μετά από τρομερές μάχες θα μετατρέψουν το νησί σε «ολόμαυρη ράχη». Διασώθηκαν σπάζοντας με τα πλοία τον κλοιό περίπου 3.000 Ψαριανοί και 6.000 πρόσφυγες.
Οι Ψαριανοί θα γίνουν με τη σειρά τους πρόσφυγες. Οι περισσότεροι από αυτούς κατέφυγαν στις Σπέτσες, οι πλούσιοι καραβοκύρηδες της Ύδρας σφύριζαν αδιάφορα. Εκεί η κατάσταση ήταν ανυπόφορη, παρά τις εκκλήσεις η «κυβέρνηση» του υδραίου μεγαλοκαραβοκύρη Κουντουριώτη στέκει απαθής. Στην επίσημη αναφορά των προκρίτων των Σπετσών απάντησε με την αποστολή 24.000 οκάδων σταριού για να ζήσουν μήνες ολόκληρους χιλιάδες πρόσφυγες! Τελικά, θα μεταφερθούν στη Μονεμβασιά. Στα χαλάσματα και σε λίγα έρημα σπίτια στοιβάχτηκαν χιλιάδες άνθρωποι. Εκτός από τις τραγικές συνθήκες το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η τροφή. Η κυβέρνηση αδιαφορούσε, θα σωθούν από ένα θαύμα: Ο Βαρβάκης, ο παλιός ήρωας της επανάστασης του 1770, 80 ετών πια και βαθύπλουτος θα κατέβει στην Ελλάδα. Θα πάει στη Μονεμβασιά και θα σώσει, κυριολεκτικά, τους Ψαριανούς. Το ίδιο θα θελήσει να κάνει και με όλη την Ελλάδα. Η «πατρίς» ευγνωμονούσα, σε συνεργασία με τους Άγγλους, θα τον κλείσει στο λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου και θα τον πεθάνει! Έτσι, να μάθει να θέλει να δώσει την αμύθητη περιουσία του στην πατρίδα… τζάμπα! Δυο μέρες πριν πεθάνει, στη διαθήκη του άφησε μεγάλα ποσά για τα Ψαρά και για να εξαγοραστούν οι Ψαριανοί σκλάβοι.
Ανεξήγητο; Καθόλου! Τις ίδιες μέρες, αρχές Ιούλη του 1824, η κυβέρνηση Κουντουριώτη θα πάρει την πρώτη δόση του δανείου από τους Άγγλους τραπεζίτες, ονομαστικής αξίας 800.000 χρυσών λιρών με όρους που θα έκαναν κι έναν τοκογλύφο να κοκκινίσει από ντροπή, επιτόκιο 55%(!!!). Ο Βαρβάκης πήγε να χαλάσει τη δουλειά, έδινε τα λεφτά… άτοκα! Όσο για τους Ψαριανούς, ας πεινούσαν δεν περίσσευαν για αυτούς. Ας σκεφτούμε μόνο, πως η προμήθεια των δύο ελλήνων …διαπραγματευτών έφτασε τις 17.000 λίρες ενώ η αμοιβή του άγγλου ναύαρχου (βλ. πράκτορα) Κόχραν τις 37.000 λίρες. Κι οι Ψαριανοί πεινούσαν και το Μεσολόγγι πέθανε από την πείνα.
Οι Ψαριανοί δεν μπορούσαν να μείνουν στη Μονεμβασιά, σκόρπισαν στην Τήνο, τη Μύκονο, τη Σύρο κι οι περισσότεροι στην Αίγινα. Τελικά, το 1830 το νεοσύστατο ελληνικό κράτος θα τους δώσει έναν τόπο κοντά στην Ερέτρια, «βαλτώδην κι ακαλλιέργητον», κι αρκετοί θα εγκατασταθούν εκεί χτίζοντας τα Νέα Ψαρά.
Παλιές ιστορίες θα πει κάποιος. Ίσως και όχι, αν αλλάξουμε τα ονόματα μοιάζουν με ιστορίες του σήμερα, η ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις δεν είναι συμπτωματική. Προφανώς, αυτός είναι και ο λόγος που η επίσημη ιστορία, αυτή η τσούλα, φροντίζει να τα κρύβει…
Βιβλιογραφικές αναφορές
Κωσταντής Νικόδημος, «Υπόμνημα της νήσου Ψαρών»
Δ. Φωτιάδη, «Κανάρης»
Γ. Καλτσά, «Αναφορά στην ιστορία των Ψαρών»
