Μιλώντας για την Απελευθέρωση της Αθήνας από τη γερμανική κατοχή, στις 12 Οκτωβρίου 1944, έχει σημασία να αναφερθούμε σε μια πραγματικότητα που συνήθως αποσιωπάται. Όχι πάντα από σκοπιμότητα, αλλά στο πλαίσιο μιας συνολικότερης υποτίμησης της κοινωνικής ιστορίας του κόσμου της εργασίας στον τόπο μας, ακόμα και από τη μεγάλη πλειονότητα των αριστερών ιστορικών.
Πρόκειται για το ότι μήνες πριν την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής από την πρωτεύουσα της χώρας είχε προηγηθεί η απομάκρυνσή τους από το σύνολο, σχεδόν, των εργατικών – λαϊκών συνοικιών του λεκανοπεδίου. Τόσο στα δυτικά, από το Κερατσίνι μέχρι τη Νέα Ιωνία, όσο και ανατολικά, από την Καισαριανή έως τον Υμηττό και τη Δάφνη, το τότε Κατσιπόδι.
Στις συνοικίες αυτές ήδη από την άνοιξη του 1944 και ακόμα περισσότερο το καλοκαίρι, είχε κυριαρχήσει πλήρως το ΕΑΜ, βασισμένο στην ένοπλη δύναμη του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ, που αποτελούνταν από 18.000 μαχητές1. Στη μεγάλη τους πλειονότητα νέους εργάτες. Μιλάμε για μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη, αν πάρουμε υπόψη ότι ο πληθυσμός του λεκανοπεδίου μόλις που ξεπερνούσε το ένα εκατομμύριο κατοίκους.
Ήταν αυτός ο λόγος που την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν τα εγκληματικά Μπλόκα: οι αιφνιδιαστικές επιθέσεις Γερμανών, ταγματασφαλιτών και αστυνομίας (κυρίως μπουραντάδων και χωροφυλάκων), που όταν δεν αποκρούονταν από τον ΕΛΑΣ, κατέληγαν σε μαζικές εκτελέσεις και συλλήψεις ομήρων.
Πρωτοστατώντας στη συγκρότηση και την ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος ήδη από τον πρώτο καιρό της Κατοχής, με την ίδρυση του Εθνικού Εργατικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΕΑΜ) κι αμέσως μετά του ΕΑΜ, το ΚΚΕ στήριξε την παρέμβασή του στην κοινωνία της εποχής κυρίως στην εργατική τάξη.2 Κάτι που επισημάνθηκε από τον εκπρόσωπο των Βρετανών στην κατεχόμενη Ελλάδα, Κρις Γουντχάουζ:
«Το ΕΕΑΜ, αν και ήταν το λιγότερο διαφημισμένο κομμάτι του ελληνικού αντιστασιακού κινήματος, ήταν ίσως εκείνο που είχε τη μεγαλύτερη επιτυχία».3
Η Μάχη της Επιβίωσης, τον μαύρο χειμώνα του 1941-42, η οργάνωση του νικηφόρου αγώνα για λαϊκά συσσίτια, οι μεγάλοι απεργιακοί αγώνες, η αποτροπή της πολιτικής επιστράτευσης με τις μεγαλειώδεις διαδηλώσεις της 28ης Φεβρουαρίου και της 5ης Μαρτίου 1943, η ματαίωση της προσάρτησης της κεντρικής Μακεδονίας στη Βουλγαρία με την ιστορική διαδήλωση στις 22 Ιουλίου του ίδιου χρόνου, και πολλά άλλα, υπήρξαν έργο ή κυρίως έργο της εργατικής τάξης της Αθήνας.
Είναι ακριβώς αυτή η ιστορική πραγματικότητα που αποσιωπάται προκλητικά από συγγραφείς που εντοπίζουν το αντιστασιακό κίνημα αποκλειστικά και μόνο στην ύπαιθρο και μάλιστα με τη μορφή άτακτων ομάδων. Καρικατούρα του πιο πειθαρχημένου στρατού της νεοελληνικής ιστορίας, του ΕΛΑΣ, που στήριζε τη δύναμή του στην εθελοντική ένταξη και τη συνειδητή πειθαρχία. Και που χιλιάδες μαχητές του δρούσαν και στις πόλεις.
Με το ΕΑΜ να κυριαρχεί στις εργατικές – λαϊκές συνοικίες, πρώτα και κύρια στις προσφυγικές, όπου από τον Σεπτέμβρη είχαν αρχίσει να εκλέγονται μέσα από λαϊκές συνελεύσεις αντιστασιακοί δήμαρχοι, ενώ κυκλοφορούσε ελεύθερα ο παράνομος αντιστασιακός Τύπος και πρώτα απ’ όλα ο Ριζοσπάστης, η Απελευθέρωση βρήκε και το σύνολο του συνδικαλιστικού κινήματος να ελέγχεται από το ΕΕΑΜ. Η Κεντρική Επιτροπή του οποίου, ήδη από τον Αύγουστο, είχε αυτοανακηρυχθεί Διοίκηση της ΓΣΕΕ, καθαιρώντας τη διορισμένη Διοίκηση των δωσιλόγων εργατοπατέρων.
Φυσικά, η Απελευθέρωση προκάλεσε ενθουσιασμό στο σύνολο του πληθυσμού, με εξαίρεση το τμήμα εκείνο που είχε εκτεθεί με τη συνεργασία με τους κατακτητές και ιδιαίτερα όταν είχε πλουτίσει με τη μαύρη αγορά. Εξάλλου, το ΕΑΜ είχε διαμορφωθεί σε εθνικά κυρίαρχη δύναμη, ακριβώς γιατί συσπείρωσε στις γραμμές του και το μεγαλύτερο μέρος των λαϊκών τάξεων και στρωμάτων και πέραν της εργατικής τάξης. Αποτελώντας έναν ευρύτατο συνασπισμό αριστερών πολιτικών (κομμουνιστών, σοσιαλιστών, αγροτιστών και αριστερών δημοκρατών) και λαϊκών κοινωνικών δυνάμεων (εργατών, μικροϊδιοκτητών της πόλης και της υπαίθρου, εργαζόμενων διανοουμένων, σπουδάζουσας νεολαίας κ.λπ.).
Ηγεμονευόμενο πολιτικά από το ΚΚΕ και κοινωνικά από την εργατική τάξη, και συσπειρώνοντας τη μεγάλη λαϊκή πλειονότητα στις γραμμές του και γύρω του, το ΕΑΜ θα μπορούσε να θέσει ζήτημα εξουσίας εκείνες τις μέρες της Απελευθέρωσης. Κάτι που δεν έκανε, για λόγους που εξακολουθούν να συζητιούνται από τότε μέχρι σήμερα. Με πρώτο και κύριο την αδυναμία κατανόησης ότι παράλληλα με τον αρχικό στόχο της εθνικής απελευθέρωσης, που αποτέλεσε την αναγκαία ιδεολογικο-πολιτική βάση συγκρότησης του αντιστασιακού κινήματος, είχε ανακύψει το καίριο ζήτημα του χαρακτήρα του μεταπελευθερωτικού καθεστώτος.
Και είναι πράγματι εντυπωσιακά τα όσα έγραφε στο Ημερολόγιό του ο Γιάννης Ζέβγος, μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ και υπουργός της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» του Γεωργίου Παπανδρέου, που είχε εκφράσει επανειλημμένα την αντίθεσή του στη μετριοπαθή και συμβιβαστική πολιτική των Σιάντου – Ιωαννίδη:
«Έρχομαι στην Αθήνα για διατήρηση της τάξης. Η διατήρηση της τάξης αποτελεί θρίαμβο του λαϊκού κινήματος, δείχνει την πολιτική ωριμότητα του δημοκρατικού μας λαού.
Και τώρα; Ο Παπανδρέου ελίσσεται ανάμεσα σε αντίδραση και Αριστερά για να αφοπλίσει το λαϊκό κίνημα, να γίνει αρχηγός δεξιάς. Μας ανέχονται γιατί δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Ζητούν να μας κουράσουν βήμα προς βήμα, να μας αφοπλίσουν. Στρατό, πολιτοφυλακή, αυτοδιοίκηση, Λαϊκή Δικαιοσύνη. Να κουράσουν το λαό. Να δώσουν δικές τους λύσεις.
Είμαστε υποχρεωμένοι να ανεχόμαστε. Να δεχόμαστε την προώθηση της αντίδρασης. Να συνιστούμε και να επιβάλλουμε στο λαό, τον πανίσχυρο, τον μαρτυρικό να υποχωρεί σε όφελος της αντίδρασης.
Ως πότε; Προς το δημοψήφισμα και τις εκλογές. Η αντίδραση ελπίζει θα παρασύρει πολιτικά ο λαό.
Θα μας καταδικάσει η Ιστορία ότι αφοπλίσαμε το λαό και επιβάλλαμε την αντίδραση; Θα μας κρίνει όπως τον Έμπερτ και Νόσκε. Όμως άλλη λύση δεν υπάρχει. Άλλος δρόμος δεν υπάρχει. Η Αγγλία μας αναγκάζει, μας υποχρεώνει να φερθούμε έτσι.
Αδύνατο να υψωθούμε αντίκρυ σε όλη την ανθρωπότητα σήμερα, όπως το κάναμε χθες.
Πρέπει να κρατήσουμε τους δεσμούς με το λαό».4
Μια σημαντική παράμετρος της συζήτησης για την Απελευθέρωσης της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, στις 12 Οκτωβρίου 1944, είναι και η συζήτηση σχετικά με το γιατί ως εθνική γιορτή έχουμε την επέτειο της έναρξης του πολέμου για την Ελλάδα (την 28η Οκτωβρίου 1940) και όχι τη λήξη του, με την Απελευθέρωση έστω της Αθήνας. Μάλιστα, πολύς αριστερός κόσμος έχει την εντύπωση πως η 28η Οκτωβρίου καθιερώθηκε μεταπολεμικά, αντιπαραθετικά προς την Αριστερά και το κίνημα της αντιφασιστικής Εθνικής Αντίστασης.
Η αλήθεια είναι πως οι πρώτοι εορτασμοί της 28ης Οκτωβρίου έγιναν στα χρόνια της Κατοχής από το ΕΑΜ και συνήθως εξελίσσονταν σε συγκρούσεις με τις κατοχικές δυνάμεις, με πρώτη την 28η Οκτωβρίου 1941, όταν πρωτοστάτησαν οι φοιτητές της ΟΚΝΕ και συγκρούστηκαν με τους Ιταλούς καραμπινιέρους. Τη μέρα εκείνη ακούστηκε για πρώτη φορά το σύνθημα «Λευτεριά στο λαό, θάνατος στο φασισμό!»
Ο μεγαλύτερος εορτασμός έγινε το 1944, λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση, με πρωτοβουλία και πάλι του ΕΑΜ και με κυρίαρχο το σύνθημα «Λαοκρατία!»
Το μεταβαρκιζιανό καθεστώς καθιέρωσε την 28η Οκτωβρίου ως εθνική γιορτή, όταν ήδη αυτή ήταν καθιερωμένη ως τέτοια από τον ίδιο τον λαό. Ακριβώς γιατί θύμιζε την πρώτη νίκη κατά του φασιστικού Άξονα σε παγκόσμιο επίπεδο, με την απόκρουση της ιταλικής επίθεσης και την καταδίωξη των εισβολέων έξω από τα ελληνικά σύνορα. Το καθεστώς δεν ήθελε να μονοπωλεί η Αριστερά το ΟΧΙ του ’40.
Αυτός είναι και ο λόγος που δεν καθιερώθηκε η Απελευθέρωση, όπως σε άλλες χώρες, που ηττήθηκαν κατά τη φασιστική εισβολή, ενώ συνάμα το μεταβαρκιζιανό κράτος απαλλασσόταν και από την ανάγκη αναφοράς στο ΕΑΜ, επανέφερε τον Μεταξά και κυρίως τον Γεώργιο, στη διαστρεβλωμένη ιστορική μνήμη ως πρωθυπουργό και βασιλιά του ΟΧΙ κ.λπ.
Εντούτοις, κάτι ανάλογο θα συνέβαινε κι αν καθιερωνόταν η Μέρα της Απελευθέρωσης. Το πιο πιθανό να γιορταζόταν όχι στις 12 που έφυγαν οι Γερμανοί από την Αθήνα, αλλά στις 18 που ήρθε η κυβέρνηση Παπανδρέου. Και φυσικά, η απελευθέρωση θα εμφανιζόταν πρωτίστως ως έργο της και έργο των Βρετανών κ.λπ. κ.λπ.
Το ΚΚΕ, τιμώντας την επέτειο του λαϊκού ΟΧΙ στον φασισμό, επέλεξε την 28η Οκτωβρίου 1946 για τη συγκρότηση του Γενικού Αρχηγείου των ανταρτών, που θα αποτελούσαν μετά από δύο μήνες τον Δημοκρατικό Στρατό της Ελλάδας.
- ΚΚΕ, Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ, α΄ τ. 1918-1949, Σύγχρονη Εποχή 1996, σ. 433.
- Γιώργος Αλεξάτος, Η εργατική τάξη στην Ελλάδα. Κοινωνική συγκρότηση και ταξικοί αγώνες, 1940-1990, Κουκκίδα 2024, σ. 89 κ.έ.
- C.M. Woodhouse, Το μήλο της έριδος. Η ελληνική Αντίσταση και η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, Εξάντας 1976, σ. 60.
- Βασιλική Λάζου, Απελευθέρωση Αθήνας 1944 – Η απίστευτη αυτοσυγκράτηση των αριστερών χάριν της ομαλότητας, εφημερίδα Documento, 10.10.2025
